Het endorfinesysteem staat bekend als ons natuurlijke gelukshormoon, maar de rol van dit complexe biologische netwerk gaat veel verder dan alleen het produceren van gelukzaligheid. Dit systeem speelt een cruciale rol in onze algehele gezondheid en welzijn, en verstoringen ervan kunnen leiden tot diverse klachten die we vaak niet direct koppelen aan dit fundamentele controlesysteem. Recent onderzoek heeft aangetoond dat het endorfinesysteem functioneert als het eerste epigenetische systeem dat direct verbonden is met onze omgeving en een behoorlijke hoeveelheid processen in ons lichaam aanstuurt (Al-Hasani & Bruchas, 2011, DOI: 10.1097/ALN.0b013e318238bba6).
De Fundamenten van het Endorfinesysteem
Het endorfinesysteem kan het beste beschouwd worden als de computer van ons lichaam. Deze vergelijking is niet toevallig gekozen, aangezien dit systeem inderdaad fungeert als een centraal besturingssysteem dat talloze lichamelijke processen reguleert en coordineert. De term endorfine is afgeleid van endogeen morfine, wat letterlijk betekent dat het lichaam zijn eigen morfine-achtige stoffen aanmaakt. Deze endogene opiaten zijn veel krachtiger dan we lange tijd hebben beseft en hebben invloed op vrijwel elk aspect van ons fysieke en mentale welzijn (Darcq & Kieffer, 2018, DOI: 10.1038/s41583-018-0028-x).
Het systeem bestaat uit drie hoofdtypen opioidreceptoren, elk met hun eigen specifieke functies en eigenschappen. De mu-opioidreceptor, de delta-opioidreceptor en de kappa-opioidreceptor vormen samen een complex netwerk dat voortdurend communiceert met verschillende delen van ons lichaam (Mansour et al., 1994, DOI: 10.1002/cne.903500307). De eerste twee receptortypen, mu en delta, zijn bijzonder gevoelig voor externe prikkels. Deze prikkels kunnen variëren van stress en trauma tot voeding en omgevingsfactoren. Deze receptoren fungeren als een soort antennes die constant informatie opvangen uit onze omgeving en deze vertalen naar biochemische signalen.
De kappa-opioidreceptor heeft een unieke functie binnen dit systeem. Deze receptor functioneert als een natuurlijke remreceptor, een soort noodrem die geactiveerd wordt wanneer het systeem overbelast raakt. Wanneer er te veel prikkels binnenkomen, probeert de kappa-receptor het systeem af te remmen om beschadiging te voorkomen. Deze receptor is echter slechts voor tijdelijk gebruik bedoeld en kan niet langdurig hoge stressniveaus aan. Als de overbelasting te lang aanhoudt, raakt dit beschermingsmechanisme uitgeput (Le Merrer et al., 2009, DOI: 10.1152/physrev.00005.2009).
Wanneer de kappa-opioidreceptor het niet meer aankan en de stress langdurig aanhoudt, schakelt het lichaam over naar een alternatief systeem: het glutamaatsysteem. Deze overgang markeert een kritiek punt waarbij het lichaam van een relatief stabiele toestand overgaat naar een meer problematische situatie. Het glutamaatsysteem, ook wel bekend als het NMDA-systeem, kan in een toestand van hyperactiviteit raken die hyper-NMDA wordt genoemd. Deze toestand wordt geassocieerd met ernstigere klachten zoals burn-out, depressie en verschillende andere neuropsychiatrische aandoeningen.
Professor Karl Ludvig Kalle Reichelt uit Noorwegen was een van de pioniers in het onderzoek naar het endorfinesysteem. Zijn baanbrekende werk heeft geleid tot een beter begrip van hoe voedingsstoffen kunnen interfereren met dit vitale systeem. Reichelt ontdekte dat bepaalde eiwitten uit voeding kunnen worden afgebroken tot morfine-achtige stoffen die hij exorfines noemde (Reichelt & Knivsberg, 2003, PMID: 12793519). Deze ontdekking heeft geleid tot een geheel nieuwe kijk op de relatie tussen voeding en neurologische gezondheid. Voor zijn belangrijke werk ontving hij in 2004 de Koninklijke Medaille van Verdienste in goud.
De Relatie tussen Endorfines en Neurotransmitters
Een van de meest fascinerende aspecten van het endorfinesysteem is de manier waarop het andere neurotransmitters aanstuurt en reguleert. In tegenstelling tot wat veel mensen denken, zijn endorfines niet gewoon weer een type neurotransmitter naast dopamine en serotonine. In werkelijkheid vormen endorfines een hoger controleniveau dat de productie en afgifte van deze andere cruciale hersenstoffen reguleert.
Endorfines behoren tot de chemische klasse van opioidpeptiden, terwijl dopamine en serotonine geclassificeerd worden als monoamines. Deze chemische verschillen zijn niet alleen academisch interessant, maar hebben belangrijke praktische implicaties. Endorfines functioneren als de dirigent van een orkest, waarbij dopamine en serotonine de individuele instrumenten zijn die gestuurd worden door deze hoofddirigent (Gu et al., 2024, DOI: 10.1038/s41562-024-01823-2).
Serotonine wordt voor een groot deel geproduceerd in de darmen, ongeveer 95 procent van alle serotonine in ons lichaam bevindt zich in het maagdarmstelsel. Slechts een klein percentage wordt aangemaakt in de hersenen. Echter, de aansturing van deze serotonineproductie gebeurt door het endorfinesysteem. Dit verklaart waarom problemen met het endorfinesysteem vaak leiden tot zowel darmklachten als stemmingsproblemen, aangezien beide systemen zo nauw met elkaar verbonden zijn.
Dopamine, vaak genoemd het gelukshormoon of beloningshormoon, wordt eveneens aangestuurd door het endorfinesysteem. Dopamine speelt een cruciale rol in motivatie, concentratie en het vermogen om taken af te maken. Wanneer het endorfinesysteem niet optimaal functioneert, wordt de dopamineproductie verstoord, wat kan leiden tot symptomen zoals concentratieproblemen, gebrek aan motivatie en moeite met het voltooien van taken.
Recent onderzoek heeft aangetoond dat het endorfinesysteem meer dan 110 verschillende functies heeft, en elk jaar ontdekken wetenschappers nieuwe aspecten van dit complexe systeem. Deze voortdurende ontdekkingen onderstrepen het belang van het endorfinesysteem voor onze algehele gezondheid en verklaren waarom verstoringen in dit systeem zo’n breed scala aan klachten kunnen veroorzaken.
Het endorfinesysteem heeft ook een directe invloed op onze HPA-as, het hypothalamus-hypofyse-bijniersysteem dat verantwoordelijk is voor stressregulatie. Daarnaast beïnvloedt het de hormoonproductie, inclusief geslachtshormonen en schildklierhormonen. Deze brede invloed verklaart waarom mensen met endorfinesysteem-problemen vaak te maken krijgen met hormonale onevenwichtigheden, schildklierklachten en problemen met de menstruatiecyclus.
Het Endorfinesysteem en ADHD
De relatie tussen het endorfinesysteem en aandachtstekorthyperactivideitsstoornis ADHD is bijzonder interessant en complex. De hyperactiviteit die zo kenmerkend is voor ADHD, staat in direct verband met een tekort aan dopamine in specifieke hersengebieden. Aangezien het endorfinesysteem verantwoordelijk is voor het aansturen van dopamineproductie, kunnen verstoringen in het endorfinesysteem direct leiden tot ADHD-symptomen (Huang et al., 2019, DOI: 10.1002/ajmg.b.32726).
Wetenschappelijk onderzoek heeft aangetoond dat mensen met ADHD vaak onbewust proberen hun dopaminetekort te compenseren. Dit kan zich manifesteren in verschillende vormen van compensatiegedrag. Sommige mensen vertonen druk, onrustig gedrag omdat beweging de endorfine- en dopamineproductie stimuleert. Anderen zoeken extreme of risicovolle activiteiten op omdat deze een sterke dopamineschoot kunnen geven. Weer anderen kunnen verslaafd raken aan bepaalde voedingsmiddelen, videogames, of andere beloningsgerichte activiteiten (Volkow et al., 2009, DOI: 10.1001/jama.2009.1308).
Het is belangrijk te begrijpen dat dit compensatiegedrag niet bewust gekozen wordt. Het lichaam zoekt instinctief naar manieren om het dopaminetekort aan te vullen, en dit kan leiden tot gedragspatronen die anderen als problematisch ervaren. Wanneer we echter het onderliggende endorfinesysteem aanpakken en herstellen, zien we vaak een dramatische verbetering van ADHD-symptomen.
Een praktijkvoorbeeld illustreert dit goed. Op een school waren drie kinderen met ADHD zo onhandelbaar geworden dat ze van school af dreigden te moeten. Na implementatie van een behandeling gericht op het herstel van het endorfinesysteem, waarbij de voeding werd aangepast en andere ondersteunende maatregelen werden genomen, konden alle drie kinderen uiteindelijk op school blijven. Dit toont de krachtige impact aan die een goed functionerend endorfinesysteem kan hebben op gedrag en concentratie.
De verbinding tussen voeding en ADHD-gedrag is bijzonder opvallend. Ouders melden vaak dat hun kinderen drastische gedragsveranderingen vertonen na het eten van bepaalde voedingsmiddelen, vooral die rijk aan suikers of bewerkte granen. Deze observaties kloppen perfect met wat we weten over het endorfinesysteem en de impact van exorfines op hersenfunctioneren.
Moderne medicatie voor ADHD, zoals methylfenidaat en andere stimulantia, werkt door dopaminetransporters te blokkeren, waardoor meer dopamine beschikbaar blijft in de synapsen. Hoewel deze medicijnen effectief kunnen zijn voor symptoombestrijding, behandelen ze niet de onderliggende oorzaak van het probleem. Door het endorfinesysteem te herstellen, kan het lichaam weer op natuurlijke wijze voldoende dopamine produceren, wat vaak leidt tot een vermindering van de behoefte aan medicatie (Miller et al., 2013, DOI: 10.5772/53943).
Al-Hasani R, Bruchas MR. Molecular mechanisms of opioid receptor-dependent signaling and behavior. Anesthesiology. 2011;115(6):1363-81. PMID: 22020140
Darcq E, Kieffer BL. Opioid receptors: drivers to addiction? Nat Rev Neurosci. 2018;19:499-514. PMID: 29777177
Mansour A, Fox CA, Burke S, et al. Mu, delta, and kappa opioid receptor mRNA expression in the rat CNS. J Comp Neurol. 1994;350:412-38. PMID: 7884049
Le Merrer J, Becker JA, Befort K, Kieffer BL. Reward processing by the opioid system in the brain. Physiol Rev. 2009;89(4):1379-412. PMID: 19789384
Reichelt KL, Knivsberg AM. Can the pathophysiology of autism be explained by the nature of the discovered urine peptides from autism? Nutr Neurosci. 2003;6(1):19-28. PMID: 12793519
Gu X, et al. First-in-Human Study Reveals Dopamine and Serotonin Have Overlapping, Yet Distinctive Roles That Influence Social Behavior. Nature Human Behavior. 2024 Feb 26. PMID: 38409501
Huang X, Chen YZ, Shen Y, et al. The role of glutamate receptors in attention-deficit/hyperactivity disorder. Am J Med Genet B Neuropsychiatr Genet. 2019;180(4):272-286. PMID: 30920756
Volkow ND, Wang GJ, Kollins SH, et al. Evaluating dopamine reward pathway in ADHD. JAMA. 2009;302(10):1084-91. PMID: 19738093
Miller EM, Thomas TC, Gerhardt GA, Glaser PEA. Dopamine and Glutamate Interactions in ADHD. IntechOpen. 2013. DOI: 10.5772/53943
De Rol van Glutamaat en het NMDA-systeem
Het glutamaatsysteem vormt een cruciale schakel in het begrijpen van hoe chronische stress en overbelasting van het endorfinesysteem kunnen leiden tot ernstigere gezondheidsproblemen. Glutamaat is de belangrijkste prikkelende neurotransmitter in ons zenuwstelsel en speelt een essentiële rol bij leren, geheugen en normale hersenfunctie. Echter, wanneer het glutamaatsysteem uit balans raakt, kan het problematisch worden (Andersen & Schousboe, 2023, DOI: 10.1111/jnc.15811).
Onder normale omstandigheden is er een delicate balans tussen glutamaat, dat neuronen activeert, en GABA, dat neuronen remt. Deze balans is cruciaal voor een gezonde hersenfunctie. Wanneer het endorfinesysteem overbelast raakt en de kappa-opioidreceptor het niet meer aankan, schakelt het lichaam over naar het glutamaatsysteem als een soort noodmaatregel.
Het probleem ontstaat wanneer het glutamaatsysteem in een toestand van hyperactiviteit terechtkomt, wat wetenschappers hyper-NMDA noemen. NMDA-receptoren zijn een specifiek type glutamaatreceptor dat belangrijk is voor leren en geheugen, maar dat ook betrokken kan zijn bij neurotoxiciteit wanneer het overactief wordt. In een hyper-NMDA toestand kunnen neuronen beschadigd raken door overmatige stimulatie (Lutz et al., 2014, DOI: 10.1038/npp.2014.126).
Deze overgang naar het glutamaatsysteem kan leiden tot een breed scala aan symptomen die we associëren met burn-out en depressie. Mensen in deze toestand rapporteren vaak extreme vermoeidheid, concentratieproblemen, geheugenstoornissen, verhoogde gevoeligheid voor prikkels, slaapproblemen en emotionele instabiliteit. Deze symptomen reflecteren de onderliggende neurochemische verstoringen die optreden wanneer het glutamaatsysteem overactief wordt.
Interessant genoeg richten veel moderne medicijnen voor depressie en burn-out zich op het NMDA-systeem. Ketamine, bijvoorbeeld, werkt als een NMDA-receptorantagonist en heeft bewezen effectief te zijn bij behandelingsresistente depressie. Dit onderstreept het belang van het glutamaatsysteem in de ontwikkeling en behandeling van psychiatrische aandoeningen.
Het herstel van de balans tussen het endorfinesysteem en het glutamaatsysteem vereist vaak een multimodale aanpak. Dit kan inhouden het verminderen van stress, het aanpassen van de voeding, het gebruik van specifieke supplementen die het glutamaatsysteem kunnen moduleren, en het implementeren van leefstijlveranderingen die het endorfinesysteem ondersteunen.
Genetische en Epigenetische Factoren
De rol van genetica in het functioneren van het endorfinesysteem is complex en fascinerend. Bepaalde genetische variaties kunnen een significant effect hebben op hoe gevoelig iemand is voor verstoringen in dit systeem en hoe effectief verschillende interventies zullen zijn. Een van de meest bestudeerde genetische varianten is het A118-gen, dat codeert voor de mu-opioidreceptor (Faraone & Larsson, 2019, DOI: 10.1038/s41380-018-0070-0).
Mensen met bepaalde varianten van het A118-gen reageren vaak veel intenser op prikkels die het endorfinesysteem beïnvloeden. Dit betekent dat zij zowel positieve als negatieve effecten van voeding, stress en andere factoren veel sterker kunnen ervaren dan mensen zonder deze genetische variant. Voor deze mensen is het extra belangrijk om het endorfinesysteem zorgvuldig te beschermen en te ondersteunen.
Het COMT-gen is een andere belangrijke genetische factor die invloed heeft op het endorfinesysteem. Dit gen codeert voor het enzym catechol-O-methyltransferase, dat betrokken is bij de afbraak van dopamine. Variaties in dit gen kunnen leiden tot verschillen in hoe snel dopamine wordt afgebroken, wat directe gevolgen heeft voor de interactie tussen dopamine en endorfines (Gizer et al., 2009, DOI: 10.1007/s00439-009-0694-x).
Hoewel genetische factoren belangrijk zijn, zijn epigenetische factoren minstens zo relevant, zo niet belangrijker. Epigenetica verwijst naar veranderingen in genexpressie die niet worden veroorzaakt door veranderingen in het DNA zelf, maar door externe factoren zoals voeding, stress, beweging en omgevingsinvloeden. Deze epigenetische factoren kunnen genen sneller of langzamer laten werken, effectief het volume van genexpressie up- of downregulerend.
Het mooie aan epigenetische factoren is dat ze beïnvloedbaar zijn. In tegenstelling tot onze genetische code, die vastligt vanaf de geboorte, kunnen we door onze levensstijlkeuzes directe invloed uitoefenen op hoe onze genen tot expressie komen. Dit betekent dat iemand met een genetische predispositie voor endorfinesysteem-problemen deze risico’s aanzienlijk kan verminderen door gerichte interventies.
Voeding speelt een cruciale rol in epigenetische regulatie. Bepaalde voedingsstoffen kunnen genen activeren die betrokken zijn bij endorfineproductie, terwijl andere voedingsmiddelen genen kunnen onderdrukken die schadelijk zijn voor dit systeem. Stress heeft eveneens een krachtige epigenetische impact, waarbij chronische stress genen kan activeren die bijdragen aan systeemdisfunctie.
Beweging is een ander krachtig epigenetisch instrument. Regelmatige lichaamsbeweging kan genen activeren die betrokken zijn bij neuroplasticiteit, endorfineproductie en stressbestendigheid. Deze effecten kunnen binnen enkele weken zichtbaar worden, wat de snelheid illustreert waarmee epigenetische veranderingen kunnen optreden.
Het GAD-enzym en de Glutamaat-GABA Balans
Het GAD-enzym, voluit glutamaat decarboxylase genoemd, speelt een centrale rol in het handhaven van de neurochemische balans in onze hersenen. Dit enzym is verantwoordelijk voor het omzetten van glutamaat, de belangrijkste prikkelende neurotransmitter, naar GABA, de belangrijkste remmende neurotransmitter. Deze conversie is cruciaal voor het handhaven van een gezonde balans tussen activatie en remming in het zenuwstelsel (Roberts & Frankel, 1950, DOI: 10.1016/S0021-9258(18)56740-0).
GABA staat voor gamma-aminoboterzuur en functioneert als de natuurlijke rem van ons zenuwstelsel. Wanneer neuronen overactief worden door stress, overstimulatie of andere factoren, zorgt GABA ervoor dat deze activiteit wordt afgebouwd naar een normaal niveau. GABA werkt op GABA-receptoren die wijdverspreid zijn in de hersenen en het ruggenmerg, en helpt bij het reguleren van angst, stress, slaap en algemene neurologische stabiliteit.
Het GAD-enzym beschermt niet alleen tegen normale overactiviteit, maar vormt ook een belangrijke verdedigingslinie tegen neurotoxiciteit. Wanneer glutamaat zich ophoopt tot gevaarlijke niveaus, kan dit leiden tot een proces genaamd excitotoxiciteit, waarbij neuronen letterlijk doodgaan door overmatige stimulatie. Het GAD-enzym helpt dit te voorkomen door overtollig glutamaat om te zetten naar het veilige GABA (Wei & Wu, 2008, DOI: 10.1007/s11064-008-9693-2).
Er zijn verschillende factoren die de werking van het GAD-enzym kunnen belemmeren, en het herkennen van deze factoren is cruciaal voor het behoud van een gezond endorfinesysteem. Gliadines, de problematische eiwitten in gluten, kunnen het GAD-enzym remmen. Dit gebeurt zowel direct als indirect via de productie van exorfines die het hele systeem kunnen verstoren.
Caseïnepeptiden uit koemelk hebben een soortgelijk effect op het GAD-enzym. Interessant genoeg geldt dit vooral voor verse melkproducten zoals melk en zachte kazen. Gefermenteerde zuivelproducten zoals karnemelk, kefir en oude kazen bevatten minder problematische peptiden omdat het fermentatieproces deze gedeeltelijk afbreekt.
Zware metalen vormen een andere belangrijke bedreiging voor het GAD-enzym. Aluminium en kwik kunnen dit enzym direct remmen, wat bijdraagt aan de neurologische problemen die geassocieerd worden met zware metalenvergiftiging. Deze metalen kunnen binnenkomen via voeding, tandheelkundige materialen, vaccins en omgevingsvervuiling.
Pesticiden en andere chemische verontreinigingen kunnen eveneens het GAD-enzym belemmeren. Dit is een van de redenen waarom biologische voeding vaak wordt aanbevolen voor mensen met neurologische problemen of gevoeligheden. De cumulatieve last van deze chemicaliën kan het GAD-enzym geleidelijk verzwakken.
Chronische stress en verhoogde cortisol hebben een bijzonder schadelijk effect op het GAD-enzym. Stress activeert het sympathische zenuwstelsel en verhoogt de productie van prikkelende neurotransmitters, terwijl het tegelijkertijd de productie van remmende neurotransmitters zoals GABA vermindert. Dit creëert een vicieuze cirkel waarbij stress leidt tot GAD-remming, wat op zijn beurt leidt tot verminderde stressbestendigheid.
Voeding en Exorfines
Het concept van exorfines, externe opiaten die vrijkomen uit bepaalde voedingsmiddelen, heeft de manier waarop we naar voeding en hersengezondheid kijken fundamenteel veranderd. Deze ontdekking, grotendeels te danken aan het pionierswerk van professor Karl Reichelt, heeft geleid tot een nieuw begrip van hoe gewone voedingsmiddelen onze neurochemie kunnen beïnvloeden (Zioudrou et al., 1979, DOI: 10.1016/S0021-9258(17)30243-0).
Exorfines ontstaan wanneer bepaalde eiwitten uit voeding worden afgebroken door spijsverteringsenzymes. In plaats van volledig te worden afgebroken tot individuele aminozuren, blijven sommige eiwitfragmenten intact als korte peptideketens. Deze peptiden kunnen een opmerkelijke gelijkenis vertonen met morfine en andere opiaten, vandaar de naam exorfines, wat staat voor externe morfines.
De belangrijkste bronnen van exorfines in de westerse voeding zijn gluten uit granen, caseïne uit melkproducten, soja-eiwitten en, verrassend genoeg, spinazie. Elk van deze voedingsmiddelen kan bij gevoelige individuen leiden tot de productie van opioidachtige peptiden die het endorfinesysteem kunnen verstoren (Liu et al., 2019, DOI: 10.1111/jfbc.12629).
Gluten, het eiwitcomplex dat voorkomt in tarwe, gerst, rogge en haver, kan worden afgebroken tot verschillende types exorfines. Professor Reichelt ontdekte dat één molecule gluten minstens 15 verschillende opioidsequenties bevat, wat verklaart waarom glutengevoeligheid zo complex en gevarieerd kan zijn in haar symptomen. Deze gluten-exorfines kunnen de bloed-hersenbarrière passeren en binden aan opioidreceptoren in de hersenen, waar ze normale endorfinefunctie kunnen verstoren (Fukudome & Yoshikawa, 1992, DOI: 10.1016/0014-5793(92)80414-C).
Caseïne, het hoofdeiwit in koemelk, produceert exorfines die casomorfines worden genoemd. Deze peptiden zijn bijzonder krachtig en kunnen diverse effecten hebben op zowel het spijsverteringsstelsel als de hersenen. Interessant genoeg zijn casomorfines uit A1-melk problematischer dan die uit A2-melk, wat verklaart waarom sommige mensen wel A2-zuivel kunnen verdragen maar niet de conventionele A1-zuivel (Daniel et al., 1990, DOI: 10.1093/jn/120.3.252).
Het mechanisme waardoor exorfines problemen veroorzaken is complex. Wanneer deze peptiden binden aan opioidreceptoren, imiteren ze de werking van natuurlijke endorfines, maar op een ongecontroleerde manier. Het lichaam verliest hierdoor de natuurlijke regulatie van zijn opioidssysteem. Bovendien kunnen exorfines de gevoeligheid van opioidreceptoren verminderen, waardoor het lichaam minder gevoelig wordt voor zijn eigen endorfines.
Dit fenomeen verklaart waarom mensen soms verslaafd lijken te raken aan bepaalde voedingsmiddelen. Brood, pasta, melkproducten en andere exorfine-rijke voedingsmiddelen kunnen letterlijk een lichte vorm van verslaving veroorzaken door hun effect op het opioidssysteem. Dit verklaart ook waarom het zo moeilijk kan zijn om deze voedingsmiddelen uit de voeding weg te laten en waarom mensen soms ontwenningsverschijnselen ervaren wanneer ze stoppen met deze voedingsmiddelen (Pruimboom & de Punder, 2015, DOI: 10.1186/s41043-015-0032-y).
Andersen JV, Schousboe A. Milestone Review: Metabolic dynamics of glutamate and GABA mediated neurotransmission. J Neurochem. 2023;165(4):419-442. PMID: 36772847
Lutz PE, Ayranci G, Chu-Sin-Chung P, et al. Distinct Mu, Delta, and Kappa Opioid Receptor Mechanisms Underlie Low Sociability and Depressive-Like Behaviors. Neuropsychopharmacology. 2015;40:2694-705. PMID: 25139063
Faraone SV, Larsson H. Genetics of attention deficit hyperactivity disorder. Mol Psychiatry. 2019;24:562-75. PMID: 29892054
Gizer IR, Ficks C, Waldman ID. Candidate gene studies of ADHD: a meta-analytic review. Hum Genet. 2009;126:51-90. PMID: 19506906
Roberts E, Frankel S. γ-Aminobutyric acid in brain: its formation from glutamic acid. J Biol Chem. 1950;187:55-63. PMID: 14794689
Wei J, Wu JY. Post-translational regulation of L-glutamic acid decarboxylase in the brain. Neurochem Res. 2008;33:1459-65. PMID: 18357529
Zioudrou C, Streaty RA, Klee WA. Opioid peptides derived from food proteins. The exorphins. J Biol Chem. 1979;254:2446-9. PMID: 372181
Liu T, Shi C, Gao R, et al. Role of food-derived opioid peptides in the central nervous and gastrointestinal systems. J Food Biochem. 2019;43:e12629. PMID: 31353647
Fukudome S, Yoshikawa M. Opioid peptides derived from wheat gluten: their isolation and characterization. FEBS Lett. 1992;296:107-11. PMID: 1733348
Daniel H, Vohwinkel M, Rehner G. Effect of casein and beta-casomorphins on gastrointestinal motility in rats. J Nutr. 1990;120:252-7. PMID: 2319342
Pruimboom L, de Punder K. The opioid effects of gluten exorphins: asymptomatic celiac disease. J Health Popul Nutr. 2015;33:24. PMID: 26825049
Voedingsinterventies
Het implementeren van effectieve voedingsinterventies voor het herstel van het endorfinesysteem vereist een systematische en vaak gefaseerde aanpak. De complexiteit van deze interventies ligt niet alleen in wat weggelaten moet worden, maar ook in wat toegevoegd moet worden om het systeem optimaal te ondersteunen. De volgorde waarin veranderingen worden doorgevoerd kan cruciaal zijn voor het succes van de interventie.
De eerste stap in de meeste voedingsinterventies is het drastisch verminderen van geraffineerde suikers. Voor de gemiddelde persoon betekent dit een reductie van ongeveer 90 procent van hun huidige suikerconsumptie. Deze drastische vermindering is nodig omdat suiker een directe en krachtige impact heeft op het endorfinesysteem. Suiker activeert beloningscircuits in de hersenen op een manier die vergelijkbaar is met verslavende stoffen, en kan het natuurlijke endorfinesysteem desensibiliseren (Freeman et al., 2010, DOI: 10.4088/JCP.09r05794gry).
De eliminatie van snelle koolhydraten is eveneens essentieel. Dit omvat niet alleen voor de hand liggende bronnen zoals snoep en frisdranken, maar ook minder voor de hand liggende bronnen zoals brood, pasta, aardappelen en veel ontbijtgranen. Deze voedingsmiddelen worden snel omgezet in glucose, wat leidt tot snelle schommelingen in bloedsuiker en insuline, die op hun beurt het endorfinesysteem kunnen verstoren.
De eliminatie van exorfines vormt de kern van de meeste endorfinesysteem-interventies. Dit begint meestal met het volledig vermijden van gluten, wat betekent het elimineren van tarwe, gerst, rogge en haver uit de voeding. Voor veel mensen is dit een van de meest uitdagende aspecten van de interventie, aangezien deze granen in talloze voedingsmiddelen voorkomen en een belangrijke rol spelen in veel traditionele maaltijden.
Koemelk en koemelkproducten vormen de tweede categorie die vaak geëlimineerd moet worden. Dit omvat melk, yoghurt, kaas, boter en alle verwerkte voedingsmiddelen die melkproducten bevatten. Voor mensen die niet volledig zuivelvrij willen gaan, kan het overstappen naar A2-zuivelproducten of het beperken tot zure, gefermenteerde zuivelproducten zoals kefir, karnemelk en oude kazen een tussenoplossing bieden.
Soja-eliminatie is vaak noodzakelijk, wat betekent het vermijden van sojamelk, tofu, tempeh, edamame en de talloze verwerkte voedingsmiddelen die soja-ingrediënten bevatten. Soja kan niet alleen direct bijdragen aan exorfineproductie, maar kan ook kruisreageren met antistoffen tegen caseïne, wat de eliminatie van zuivel minder effectief kan maken.
Spinazie, hoewel een relatief kleine speler, wordt vaak ook geëlimineerd vanwege zijn potentie om problematische peptiden te produceren. Gelukkig zijn er veel andere bladgroenten die als vervanging kunnen dienen.
Na de eliminatiefase komt de herstel- en ondersteuningsfase. Het herstellen van de darmflora is vaak een cruciale stap, aangezien een gezonde microbioom essentieel is voor een goed functionerend endorfinesysteem. Dit kan worden bereikt door het eten van fermenterende voedingsmiddelen zoals zuurkool, kimchi en kefir, evenals door het gebruik van pro- en prebiotica (Sinn & Bryan, 2007, DOI: 10.1097/DBP.0b013e31803263dc).
Het zorgen voor voldoende eiwitinname is essentieel tijdens de herstelfase. Eiwitten leveren de bouwstenen voor neurotransmitters en endorfines. Hoogwaardige eiwitbronnen zoals wild gevangen vis, gevogelte uit vrije uitloop, eieren van scharrelde kippen en plantaardige eiwitten zoals quinoa en boekweit worden vaak aanbevolen.
Micronutriënten spelen een cruciale rol in het endorfinesysteem, en deficiënties kunnen het herstel belemmeren. B-vitamines zijn bijzonder belangrijk voor neurotransmitterproductie, terwijl magnesium essentieel is voor meer dan 300 enzymatische reacties in het lichaam, waaronder veel die betrokken zijn bij endorfinefunctie. Zink is cruciaal voor immuunfunctie en neurotransmitterproductie, terwijl omega-3 vetzuren anti-inflammatoire effecten hebben en de hersengezondheid ondersteunen (Richardson & Montgomery, 2005, DOI: 10.1542/peds.2004-2164).
Insulineresistentie en het Endorfinesysteem
Insulineresistentie vormt een kritieke schakel in het begrijpen van hoe metabolische verstoringen kunnen leiden tot endorfinesysteem-disfunctie en daaruit voortvloeiende neurologische problemen. Dit fenomeen is bijzonder relevant geworden in onze moderne samenleving, waar insulineresistentie epidemische proporties heeft aangenomen en vaak wordt onderschat als oorzaak van diverse gezondheidsproblemen.
Hyperinsulinemie, een toestand waarbij het lichaam chronisch verhoogde insulinespiegels handhaaft, heeft een directe en krachtige impact op het endorfinesysteem. Insuline blokkeert de dopamine-endorfine as, wat betekent dat zelfs wanneer het endorfinesysteem probeert dopamine te produceren, deze productie wordt belemmerd door de aanwezigheid van overtollig insuline. Dit verklaart waarom mensen met insulineresistentie vaak symptomen ervaren die sterk lijken op ADHD, zelfs als ze nooit eerder neurologische problemen hebben gehad (Biederman & Spencer, 1999, DOI: 10.1016/S0006-3223(99)00132-8).
De relatie tussen insulineresistentie en ADHD is bijzonder frappant. Veel van de symptomen van insulineresistentie, zoals concentratieproblemen, vermoeidheid na maaltijden, onrustig gedrag en moeite met impulscontrole, overlappen significant met ADHD-symptomen. Dit is geen toeval, maar een directe gevolg van de biochemische verstoring die insulineresistentie veroorzaakt in het endorfinesysteem.
Insulineresistentie veroorzaakt ook significante glucoseschommelingen in het lichaam. Deze schommelingen fungeren als een constante stressor voor het endorfinesysteem, dat voortdurend moet reageren op veranderende energieniveaus. Wanneer de bloedsuiker snel stijgt en daalt, produceert het lichaam stresshormonen zoals cortisol en adrenaline om te proberen de situatie te stabiliseren. Deze chronische stressreactie put het endorfinesysteem uit.
Een bijkomend probleem is dat glucoseschommelingen kunnen leiden tot verhoogde glutamaatproductie. Wanneer cellen gestrest zijn door instabiele energietoevoer, produceren ze meer glutamaat als onderdeel van hun metabolische respons. Dit glutamaat kan het NMDA-systeem activeren en bijdragen aan de eerder beschreven hyper-NMDA toestand.
De oorzaken van insulineresistentie zijn divers en vaak multifactorieel. Slaaptekort, gedefinieerd als minder dan zes uur slaap per nacht, is een van de meest onderschatte oorzaken. Chronisch slaaptekort verstoort de hormonale balans en kan binnen enkele dagen tot meetbare insulineresistentie leiden. De moderne samenleving, met zijn 24/7 cultuur en chronische slaaptekorten, creëert hierdoor een perfecte storm voor insulineresistentie.
Chronisch hoge cortisolspiegels, vaak het gevolg van chronische stress, vormen een andere belangrijke oorzaak van insulineresistentie. Cortisol heeft een antagonistische relatie met insuline en kan de gevoeligheid van cellen voor insuline verminderen. Dit creëert een vicieuze cirkel waarbij stress leidt tot insulineresistentie, wat op zijn beurt leidt tot meer stress.
Bepaalde medicaties kunnen ook bijdragen aan insulineresistentie. Psychostimulantia, hoewel effectief voor ADHD-symptomen, kunnen paradoxaal genoeg bijdragen aan insulineresistentie bij langdurig gebruik. Antipsychotica zijn bijzonder problematisch in dit opzicht en kunnen snel leiden tot significante metabolische verstoringen.
Gelukkig zijn er verschillende natuurlijke middelen die kunnen helpen bij het verbeteren van insulinegevoeligheid. Berberine, een plantaardig alkaloid, heeft bewezen effectief te zijn bij het verminderen van glucoseabsorptie in de darmen en het verbeteren van insulinegevoeligheid. Studies hebben aangetoond dat berberine even effectief kan zijn als metformine bij het verbeteren van glucosecontrole.
Kaneelextract, specifiek Ceylon kaneel, bevat bioactieve verbindingen die insulinegevoeligheid kunnen verbeteren. Het is belangrijk te onderscheiden tussen Ceylon kaneel en cassia kaneel, waarbij eerstgenoemde veiliger is voor langdurig gebruik vanwege lagere coumarinegehalten.
Myo-inositol, een vorm van inositol die voorkomt in veel voedingsmiddelen, heeft bewezen effecten op insulinegevoeligheid, vooral bij vrouwen met polycysteus ovarium syndroom. Het helpt bij de cellulaire opname van glucose en kan insulineresistentie verminderen.
Magnesium, taurine, alfa-liponzuur in de R-vorm, glycine en verschillende medicijnzwammen zoals reishi kunnen allemaal bijdragen aan verbeterde insulinegevoeligheid. Deze supplementen werken via verschillende mechanismen, waaronder verbetering van mitochondriale functie, vermindering van ontstekingen en directe effecten op insulinereceptoren.
Stressreductie en het Endorfinesysteem
Het endorfinesysteem speelt een centrale rol in hoe ons lichaam omgaat met stress, en het begrijpen van deze relatie is cruciaal voor het ontwikkelen van effectieve strategieën voor stressmanagement en algehele gezondheid. Het systeem is ontworpen om te functioneren als de eerste verdedigingslinie tegen stress, maar alleen voor relatief korte periodes.
In onze evolutionaire geschiedenis waren de meeste stressors acute en tijdelijk van aard. Denk aan het ontmoeten van een roofdier, het zoeken naar voedsel tijdens schaarste, of het overleven van extreme weersomstandigheden. Deze stressors vereisten een snelle, krachtige respons gevolgd door een periode van herstel. Het endorfinesysteem is geëvolueerd om deze eerste dertig minuten van stressreactie te reguleren.
Het probleem in onze moderne samenleving is dat veel stressors chronisch zijn geworden. Werkdruk, financiële zorgen, relatieproblemen, vervuiling, informatie-overload en sociale media creëren een constante laag-intensiteit stress die het endorfinesysteem nooit de kans geeft om volledig te herstellen. Deze chronische belasting leidt uiteindelijk tot uitputting van het systeem (Castellanos & Tannock, 2002, DOI: 10.1038/nrn896).
Wanneer het endorfinesysteem de chronische stress niet meer aankan, wordt de stressregulatie overgedragen aan de HPA-as, het hypothalamus-hypofyse-bijniersysteem. Deze overgang markeert een kritiek punt waarbij het lichaam overschakelt van een relatief efficiënt stressmanagement systeem naar een meer problematisch systeem dat bedoeld is voor noodsituaties.
De bijnieren beginnen dan verhoogde hoeveelheden cortisol te produceren in een poging om met de chronische stress om te gaan. Hoewel cortisol op korte termijn helpend kan zijn, heeft chronisch verhoogd cortisol vele negatieve effecten op het lichaam. Een van de meest significante effecten is de remming van de schildklier.
Cortisol blokkeert de conversie van het relatief inactieve schildklierhormoon T4 naar het actieve T3, wat leidt tot functionele schildklieronderactiviteit zelfs wanneer laboratoriumtests normaal lijken. Dit verklaart waarom veel mensen met chronische stress symptomen ervaren van schildklieronderactiviteit, zoals vermoeidheid, gewichtstoename, koude handen en voeten, en depressieve stemming.
De koude handen en voeten die veel mensen ervaren, vooral vrouwen, zijn vaak een vroeg waarschuwingssignaal dat de HPA-as overbelast is en dat het endorfinesysteem ondersteuning nodig heeft. Deze symptomen reflecteren verminderde perifere circulatie als gevolg van chronische stressactivatie.
Box breathing is een van de meest effectieve en toegankelijke technieken voor het ondersteunen van het endorfinesysteem. Deze techniek, ook wel vierkant ademhaling genoemd, activeert het parasympathische zenuwstelsel en helpt het lichaam over te schakelen van een stress-toestand naar een rustende en herstellende toestand. De techniek is eenvoudig maar krachtig: vier tellen inademen, vier tellen vasthouden, vier tellen uitademen, en vier tellen wachten voordat de cyclus herhaald wordt.
Het mooie aan box breathing is dat het overal kan worden toegepast en geen speciale uitrusting of omgeving vereist. Regelmatige beoefening van deze techniek kan helpen bij het resetten van het endorfinesysteem en het verminderen van chronische stressactivatie. Studies hebben aangetoond dat consistente ademhalingspraktijken significante effecten kunnen hebben op stresshormonen, hartritmedvariabiliteit en algehele welzijn.
Koude blootstelling, of cryotherapie, heeft krachtige effecten op het endorfinesysteem. Koude douches, ijsbaden of zelfs tijd doorbrengen in een cryosauna kunnen een sterke endorfinerespons triggeren. De acute stress van koude blootstelling stimuleert het lichaam om endorfines vrij te geven, wat kan helpen bij het resetten van het systeem. Bovendien kan regelmatige koude blootstelling de stressbestendigheid verbeteren door het lichaam te trainen om beter om te gaan met acute stressors.
Lachen is een vaak onderschatte maar krachtige activator van het endorfinesysteem. Echte, hartelijke lach stimuleert de productie van endorfines en kan helpen stress te verminderen. Het sociale aspect van lachen, zoals het delen van humor met vrienden of familie, kan dit effect versterken door ook oxytocine vrij te geven.
Knuffelen en fysiek contact stimuleren de productie van oxytocine, vaak genoemd het liefde- of knuffelhormoon. Oxytocine heeft krachtige stress-reducerende effecten en kan helpen het endorfinesysteem te kalmeren. Het hormone heeft ook belangrijke effecten op sociale binding en vertrouwen, wat bijdraagt aan algehele welbevinden.
Muziek luisteren kan eveneens endorfines stimuleren, vooral wanneer de muziek emotioneel resonantie heeft voor de luisteraar. Het actief beoefenen van muziek kan nog sterke effecten hebben, aangezien het zowel cognitieve als emotionele systemen activeert.
Wandelen in natuurlijke omgevingen, vooral bossen, heeft unieke effecten op het endorfinesysteem. Bomen en andere planten scheiden chemische verbindingen uit genaamd fytonciden, die anti-stress effecten hebben wanneer ze worden ingeademd. Deze verbindingen kunnen direct bijdragen aan de activatie van het parasympathische zenuwstelsel en de reductie van stresshormonen.
Freeman MP, Hibbeln JR, Wisner KL, et al. Omega-3 fatty acids: evidence basis for treatment and future research in psychiatry. J Clin Psychiatry. 2010;71:1397-409. PMID: 21117996
Sinn N, Bryan J. Effect of supplementation with polyunsaturated fatty acids and micronutrients on learning and behavior problems associated with child ADHD. J Dev Behav Pediatr. 2007;28:82-91. PMID: 17435458
Richardson AJ, Montgomery P. The Oxford-Durham study: a randomized, controlled trial of dietary supplementation with fatty acids in children with developmental coordination disorder. Pediatrics. 2005;115:1360-6. PMID: 15867049
Biederman J, Spencer T. Attention-deficit/hyperactivity disorder (ADHD) as a noradrenergic disorder. Biol Psychiatry. 1999;46:1234-42. PMID: 10560028
Castellanos FX, Tannock R. Neuroscience of attention-deficit/hyperactivity disorder: the search for endophenotypes. Nat Rev Neurosci. 2002;3:617-28. PMID: 12154363
